Thiền sư Tuệ Sĩ và cư sĩ Tâm Nhiên
Ngược xuôi nhớ nửa cung đànAi đem quán trọ mà ngăn nẻo về
Đó là hai câu thơ mở đầu tập thơ Giấc Mơ Trường Sơn của Tuệ Sỹ. Quê quán Quảng Bình, sinh năm 1943, Tuệ Sỹ nhỏ hơn Phạm Công Thiện 2 tuổi, cũng là một bậc thiên tài xuất chúng, làu thông kinh điển Nguyên thủy, Đại thừa và nhiều thứ tiếng Anh, Pháp, Đức, Nhật, Hán, Phạn, Pali. Khi mới vừa 26 tuổi đã viết Triết Học Về Tánh Không làm chấn động giới văn nghệ sĩ, học giả, thiện tri thức Việt Nam thời bấy giờ. Cùng đứng tên trong nhóm chủ trương tạp chí Tư Tưởng của Đại học Vạn Hạnh, Sài Gòn, trước năm 1975, Tuệ Sỹ cũng là giáo sư giảng dạy Thiền Tông, Trung Quán Luận ở Đại học Vạn Hạnh và Cao đẳng Phật học viện Hải Đức, Nha Trang, nổi bật lên như một hiện tượng độc đáo, gây bao nguồn cảm hứng cho những tâm hồn ưa thích thiền học, thi ca và phiêu lãng. “Chỉ một bài thơ, Tuệ Sỹ đã trùm lấp hết mọi chân trời mới cũ, từ Đường thi Trung Hoa tới siêu thực Tây phương.” Bùi Giáng đã nhận định như thế về Tuệ Sỹ qua bài thơ Không Đề:
Đôi mắt ướt tuổi vàng cung trời hội cũÁo màu xanh không xanh mãi trên đồi hoangPhút vội vã bỗng thấy mình du thủThắp đèn khuya ngồi kể chuyện trăng tànTừ núi lạnh đến biển im muôn thuởĐỉnh đá này và hạt muối đó chưa tanCười với nắng một ngày sao chóng thếNay mùa đông mai mùa hạ buồn chăng?Đếm tóc bạc tuổi đời chưa đủBụi đường dài gót mỏi đi quanhGiờ ngó lại bốn vách tường ủ rũSuối nguồn xa ngược nước xuôi ngàn
Trừ Bùi Giáng ra, khi nói về Tuệ Sỹ thì có lẽ không ai đủ tư cách, thẩm quyền bằng Phạm Công Thiện: “Có sống bên cạnh Tuệ Sỹ và Lê Mạnh Thát từ ngày này qua ngày khác, trong những hoàn cảnh khác nhau thì mới may ra, cảm nhận đôi chút tác phong thiền sư kín đáo, toát ra một cách tự nhiên, một cách vô công dụng hạnh từ đời sống thường nhật và tinh thần diệu nhập của hai vị. Tôi xin gọi hai vị này là thiền sư với tất cả đắn đo thận trọng, với tất cả ý nghĩa cao đẹp và như thực của một danh xưng xung thiên chí.” Như vậy, chúng ta có thể gọi Tuệ Sỹ là một thiền sư thi sĩ với ý nghĩa trọn vẹn, tốt đẹp nhất của danh từ. Điều đó chứng tỏ qua những tác phẩm thâm viễn uyên áo, nhất là thể hiện qua phong cách sống đạm bạc, đơn sơ giản dị mà rất nghệ sĩ phóng khoáng, an nhiên tự tại. Khai mở thông lộ tự do cho con người, biết mỉm cười vô úy, trên tinh thần hạo nhiên chi khí đại bi tâm.
Năm 1973, Tuệ Sỹ vừa đúng 30 tuổi, viết Tô Đông Pha Những Phương Trời Viễn Mộng, một tác phẩm thâm thúy, trữ tình lai láng, tràn đầy chất nhạc và thơ, mở ra con đường phong quang sáng tạo, ngạt ngào hương vị thi ca, hòa chan cả trời thơ bát ngát: “Đạt đến cõi thượng thừa của Thơ như người học Thiền chứng chỗ Không tịch của Đạo, cái đó vừa khó vừa dễ. Học Thiền ba mươi năm đày đọa thân tâm mà không thành. Phẫn chí bỏ đi, bất chợt thấy một cánh hoa rơi, cõi Không tịch cũng hoát nhiên, đột ngột mở ra. Chỗ ảo diệu đó, khó giảng cho thông. Cho nên không thể nào lấy tay chỉ thẳng vào cõi thơ, rồi bảo đây là chân diện mục của nó…
Tuệ Sỹ nói về cõi thơ Tô Đông Pha mà vô hình trung cũng dường như nói về cõi thơ của chính mình. Thật vậy, thế giới thi ca Tuệ Sỹ đơn sơ mà kỳ vĩ, bi ai mà hùng tráng, im lặng mà sấm sét, tĩnh toạ mà phiêu bồng. Đó là cõi thơ thống thiết, bi tráng vọng vang lên từ một tâm hồn cô liêu cùng tuyệt với hồn thơ hoằng viễn, uyên mặc, u ẩn, ngân dài trên giai điệu trầm hùng:
Giữa thiên đường rong chơi lêu lổngCõi vĩnh hằng mờ nhạt rong rêuTa đi xuống quậy trần hoàn nổi sóngĐốt mặt trời vô hạn cô liêu
Lời thơ hàm chứa một điều chi dữ dội, khốc liệt, khiến cho trời thơ bốc cháy niềm cô liêu tối hậu. Rồi trên những bước đi lồng lộng, độc hành ca giữa đỉnh cao và hố thẳm, thi nhân làm kẻ rong chơi từ thuở hồng hoang hỗn độn, phiêu hốt tang bồng, rong rêu lêu lổng trong cuộc mộng trần sa:
Ta làm kẻ rong chơi từ hỗn độnTreo gót hài trên mái tóc vào thuNgồi đếm mộng đi qua từng đọt láRủ mi dài trên bến cỏ sương khôVì lêu lổng mười năm trời nói mộngÔm tình già quên bẵng tuổi hoàng hônMột sớm nọ nghe chim buồn đổi giọngNgười thấy ta xô dạt bóng thiên thầnĐất đỏ thắm nên lòng người hớn hởĐá chưa mòn sao lòng dạ trơ vơThành phố nọ bởi sương mù nắng quáiNên mười năm quên bẵng mộng giang hồ
Cuộc rong rêu phiêu bạt, lãng tử giang hồ vô cùng tận đến nỗi quên bẵng hết những chuyện mộng mị chiêm bao, hồn thi nhân phóng khoáng, xuất thần lâng lâng rồi chợt bỗng hóa thân thành cánh chim én mùa xuân bay qua dòng sông chiều tàn hoang vắng hay làm cánh bướm chao nghiêng, tung lượn xôn xao giữa mưa nắng phong trần:
Một con én một đoạn đường lay lấtMột đêm dài nghe thác đổ trên caoTa bước vội qua dòng sông biền biệtĐợi mưa dầm trong cánh bướm xôn xaoBóng ma gọi tên người mỗi sángTừng ngày qua từng tiếng vu vơMưa xanh lên tóc huyền sương nặngTrong giấc mơ lá dạt xa bờNgười đứng mãi giữa lòng sông nhuộm nắngKể chuyện gì nơi ngày cũ xa xưaCon bướm nhỏ đi về trên cánh mỏngNhưng về đâu một chiếc lá xa mùa?Năm tháng vẫn như nụ cười trong mộngNgười vẫn đi như nước chảy xa nguồnBờ bến lạ chút tự tình với bóngMây lạc loài ôi tóc cũ ngàn năm
Ngàn năm rồi mà sao vẫn còn mãi lạc loài, hỡi mây trắng miên du? Nhà thơ chợt lặng thầm, trầm tư thắc mắc, chẳng biết chiếc lá vàng úa rụng xa mùa kia sẽ về đâu giữa phong ba, bão loạn? Nhưng rồi bỗng thấy “năm tháng vẫn như nụ cười trong mộng” nên cứ mặc nhiên cho dòng thơ trôi chảy qua nghìn bến bờ xa lạ, nhòa nhạt hoang vu tận cuối bãi mịt mù. Trước cuộc dâu bể vô thường, đổi thay thời thế, thi nhân chạnh lòng trắc ẩn trong ngậm ngùi, khắc khoải, xót xa cho bao thân phận kiếp người phải hốt hoảng, kinh hoàng vượt trùng dương để tìm kế sinh tồn. Cưu mang, nung nấu một nỗi niềm tâm sự mênh mông, không biết bày tỏ cùng ai, nên chẳng biết nói gì hơn là để cho tiếng lòng ngân lên rưng rức những sầu thương vô hạn, trước bao lượn sóng cuồng phong chìm nổi giữa sinh tử ba đào:
Một bước đường thôi nhưng núi caoTrời ơi ! Mây trắng đọng phương nàoĐò ngang neo bến đầy sương sớmCạn hết ân tình nước lạnh sao?Một bước đường xa xa biển khơiMấy trùng sương mỏng nhuộm tơ trờiThuyền chưa ra bến bình minh đỏNhưng mấy ngàn năm tống biệt rồiCho hết đêm hè trông bóng maTàn thu khói mộng trắng Ngân hàTrời không ngưng gió chờ sương đọngNhưng mấy nghìn sau ố nhạt nhòaCho hết mùa thu biệt lữ hànhRừng thu mưa máu dạt lều tranhTa so phấn nhụy trên màu úaTrên phìm dương cầm hay máu xanh
Hình ảnh máu màu xanh bầm tím rơi xuống như mưa mù thảm đạm thật khiếp đảm làm sao, gợi ra bao cảnh xiêu hồn lạc vía ở địa ngục âm u, mù tăm tối. Ơi chao! Địa ngục đó, chẳng phải ở dưới lòng đất sâu kín kia mà lại ở ngay trên mặt đất trần gian này mới đau đớn, rợn người khủng khiếp chứ! Từ khi chứng kiến biết bao oan khiên nghiệt ngã, biết bao khổ lụy, đọa đày diễn ra một cách tàn bạo, vô nhân đạo, vô lương tâm trên khắp mọi miền trên thế giới, nhà thơ nhạy cảm của chúng ta đã thấm thía một nỗi buồn vạn cổ sầu trong vô lượng xót thương:
Ôi nỗi buồn từ ngày ta lạc bướcCố quên mình là thân phận thần tiên
Cốt cách, phong vận của thi nhân vốn là ở cõi tự do tiêu sái, tiêu dao, bay bổng chất ngất một trời thần tiên, huy hoàng tráng lệ. Thế mà cũng đành phải cố quên đi tất cả, vì ma quỷ A tu la, tham sân si đã hiện hình như người, dùng bạo lực thâm độc, dốc hết tốc độ tham tàn, sân hận, si mê giáng xuống những tai ương thảm họa, trong cơn điên đảo loạn cuồng. Buồn quá phải không, buồn chết lặng, quặn lòng đau tê tái giữa chập chùng bóng tối u mê:
Lửa đã tắt từ buổi đầu sáng thế
Một kiếp người ray rứt bụi tro bayTôi ngồi mãi giữa tha ma mộ địaLạnh trăng tà lụa trắng trải rừng câyKhuya rờn rợn gió vèo run bóng quỷQuỷ run run hôn mãi lóng xương gầyKhóc năn nỉ sao hình hài chưa rãĐể hồn tan theo đốm lửa ma trơiKhi tâm tư chưa là gỗ mụcLòng đất đen còn giọt máu xanh ngời
Lời thơ đồng vọng âm khí quỷ mị Lý Hạ, thấp thoáng ma quái Bồ Tùng Linh. Một khi đối diện với quỷ ma giữa ban ngày thì hầu hết chúng ta đều hãi hùng khiếp sợ, nhưng ở đây, kỳ lạ thay, giữa phủ trùm bóng đêm đen tối, rình rập thập tử nhất sinh, nhà thơ vẫn ngồi dạo cung đàn sinh tử một cách hào hùng vô uý, khi biết mình đang giáp mặt với đủ loại ma quân đang chập chùng vây khổn:
Bóng có rơi giật mình sửng sốtMặt đất rung Ma Quỷ rộn phương trờiChút hơi thở mong manh trên dấu lặngĐêm huyền vi giai điệu không lời
Ơi chao! Một mình, một bóng lặng thầm lẫm liệt, hiên ngang bất khuất, dấn bước lên đường dưới gầm trời bão loạn cuồng si. Đi về đâu hỡi Long Thọ, Mã Minh, Thế Thân, hỡi Tăng Triệu, Bồ Đề Đạt Ma, Huệ Năng, hỡi Lý Hạ, Tô Đông Pha, Vương Duy, hỡiThiện Tài, Duy Mật, Thắng Man, hỡi Nietzsche, Hoelderlin, Heidegger …giữa điêu tàn, tan hoang trên mặt đất? Thân gầy như hạc, như trúc nhưng hồn thơ vẫn vút bay lồng lộng chín tầng trời cao xanh bát ngát, rồi lặng hồn lắng nghe đồng vọng vang lên những lời kinh Hoa Nghiêm hùng tráng:
Trang phục bằng khôi giáp Nhẫn kiên cốThanh gươm Trí trong cánh tay Đại biNguyện đấng Đại Hùng dũng mãnh hướng dẫn conTrực diện chiến đấu với ma quân
Với cánh tay Đại bi cầm thanh gươm Đại trí, thi nhân còn mặc thêm áo giáp Vô sanh pháp nhẫn nữa thì cũng thừa sức dấn mình vào địa ngục trần gian, trực diện đương đầu với đảo điên, chuyển hóa ma vương, quỷ sứ đang quờ quạng, loạn cuồng trong bóng tối vô minh. Cuộc thế trận sinh tử kinh hồn, một lần tận tường giáp mặt là một lần thấu triệt lẽ vô thường, huyễn ảo quá đỗi mong manh trong cõi người ta và cũng chính từ đó, thi nhân mới phát Bồ đề tâm, phát đại nguyện thượng thừa, gánh vác lên vai vô số khổ lụy đoạn trường của nhân gian như chính lời Tuệ Sỹ tự nhắc nhở thì thầm:
“Bồ đề tâm, đó là chí nguyện nóng bỏng của một chúng sinh tự thấy mình đang sống trong cảnh tối tăm giữa đọa đày khổ nhục, mong tìm một con đường sáng, không những để giải thoát bản thân khỏi những đe dọa áp bức mà còn là để giải thoát cho tất cả những người cùng cảnh ngộ. Bồ đề tâm, đó là ý chí kiên cường, bất khuất của một con người bị cột trói trên ngọn lửa rực cháy, bị chà đạp dưới những sức mạnh tàn khốc bởi tham vọng điên cuồng của chính ta và của một tập thể ma quái chung quanh ta. “Vui sướng gì, thích thú gì giữa ngọn lửa tam độc không ngừng thiêu đốt? Bị bao phủ trong bóng tối, sao không đi tìm bó đuốc?” Không có tâm nguyện đó, không có ý chí đó, Bồ tát đạo chỉ là một con đường xa xôi, không tưởng, thần thoại hoang đường và Phật thừa không hơn một tiếng nói suông của một người mê sảng trong giấc ngủ ngày.” **
Thi nhân thấy như vậy bằng đôi mắt sâu thẳm của chính mình nên vẫn thường thích nghi, tùy duyên nhẹ bước vào ra giữa ta bà đây đó:
Đây khúc nhạc đưa hồn lên máu đỏBước luân hồi chen chúc cọng lau xanhXô đẩy mãi sóng vàng không bến đỗTrời lênh đênh ma quỷ rắc tro tànVẫn khúc điệu tự ngàn xưa ám khóiÉp thời gian thành rượu máu trong xanhRượu không nhạt mà thiên tài thêm cát bụiThì ân tình ngây ngất cõi mong manhÔi tiết nhịp thiên tài hay quỷ mịXô hồn ta lảo đảo giữa tường caoTrưa dài lắm ta luân hồi vô thủyĐổi hình hài con mắt vẫn đầy sao
Từ vô thủy đến vô chung, cuộc luân hồi khởi sự từ đâu chẳng biết, chỉ hay rằng từ lúc nghe đồng vọng những trận gió phù trần, tận chốn miền thiên thu vi vu thổi tới giữa vạn đại miên trường:
Đá mòn phơi nẻo tà dươngNằm nghe nước lũ khóc chừng cuộc chơiNghìn năm vang một nỗi đờiGió đưa cuộc lữ lên lời viễn phươngĐan sa rã mộng phi thườngĐào tiên trụi lá bên đường tử sinh
Sinh tử là một việc trọng đại như thi nhân đã có lần nói tới trong lời tựa Vô Môn Quan của thiền sư Vô Môn, do Trần Tuấn Mẫn dịch: “Nơi đây, sa mạc vẫn cứ thiên thu cô tịch trong cơn gió bức bách của hư vô. Lẽ sống và lẽ chết vẫn mãi bồng bềnh trong hư ảo. Tâm hồn miệt mài nóng cháy, nhưng không cháy tan nổi những giấc mộng hãi hùng của hư vô và huỷ diệt.” Hư vô đã trở thành một thứ chủ nghĩa đang huỷ diệt mặt đất một cách trầm trọng đau thương, gây bao tang tóc não phiền, khiến thi sĩ nghe ra nghèn nghẹn tận đáy hồn:
Một ước hẹn đã chôn vùi tang tócCánh chim trời xa mãi giữa lòng sâuNghe một nỗi hao mòn trong thoáng chốcMột mùa thu một vạn tiếng kêu gàoKhuya còn lạnh sương mù và gió lốcThở hơi dài cát bụi cuốn chiêm baoBên cửa sổ bên kia đồi sao mọcMột lần đi là vĩnh viễn con tàuĐi để nhớ những chiều pha tóc trắngMắt lưng chừng trông giọt máu phiêu lưu
Giọt máu nào phiêu lưu, giọt lệ nào phiêu lạc, trôi tan tác lao đao trong nỗi hao mòn tàn tạ, trong cơn gió lốc kinh hồn, rờn lạnh buốt xương da? Đi là đi mất, đi biền biệt, biến tan như sợi khói mỏng manh giữa bầu trời cao rộng, không bao giờ trở lại nữa, nhưng vừa đi vừa ngắm nhìn, lắng nghe những tiếng gào kêu trầm thống của nhân gian, của thập loại chúng sinh đang quằn quại, rên siết trong bao đổ nát đoạn trường, dâu bể tan hoang đầy thảm hoạ tồn sinh, bức bách rợn ngần:
Tiếng ai khóc trong đêm trường uất hậnLời ai ru trào máu lệ bi thương?Hồn ai đó đôi tay gầy sờ soạngLà hồn tôi tìm dấu cũ quê hươngAi tóc trắng sững sờ trên tuyết lãnhBước chập chờn heo hút giữa chiều sươngViên đá nhỏ mấy nghìn năm cô quạnhHồn tôi đâu trong dấu vết hoang đường?
Hoang đường nào còn in trên dấu vết lênh đênh? Tên tuổi nào cô liêu đến bạc trắng cả mái đầu? Sầu thế kỷ điêu linh nào cứ ngân dài mãi trong não nề thê thiết:
Tang thương một dải tóc huyềnBãi dâu ngàn suối mấy miền hoang vuGởi thân gió cuốn xa mùÁo xanh cát trắng trời thu muộn màngChênh vênh hoa đỏ nắng vàngGót xiêu dốc núi vai mang mây chiềuTóc huyền loạn cả nguyên tiêuLãng du ai ngỡ cô liêu bạc đầu
Cô liêu, cô đơn, cô độc, cô lữ là bước đi kỳ cùng của người thi sĩ bi tráng dị thường. Bước đi chênh vênh, bên này cát bụi phù du, bên này bờ Thị Ngạn, xao xác cọng lau gầy sậy yếu lặng phất phơ. Thở cùng hương trái đắng và hương nắng buồn trong mắt biếc nhiều diệu vợi uyên tư:
Gà xao xác gọi hồn ta từ quá khứVề nơi đây cùng khốn với điêu linhHương trái đắng mùa thu buồn bụi đỏÔi ngọt ngào đâu mái tóc em xinhTừng tiếng lẻ loi buồn thống thiếtNghe rộn ràng từ vết lở con timTừ nơi đó ta ghi lời vĩnh biệtNắng buồn ơi là đôi mắt ân tìnhCòi xa vắng giữa trưa nào lạc lõngMôi em hồng ta ước một vì saoTrưa dài lắm nhưng lòng tay bé bỏngĐể vươn dài trên vầng trán em cao
Em ở đây chính là hình ảnh cuộc đời. Cuộc đời nếu nhìn từ chân đế, vốn là tuyệt trần chân mỹ, vốn là bất sinh bất diệt, vốn là Niết bàn, Tịnh độ vô lượng vô biên. Biết được điều đó, cho nên lòng thi nhân tự bao giờ vẫn khoan dung rộng lượng, thương yêu nhân loại trong vô ngôn lặng lẽ, trong tận cùng dung nhiếp âm thầm, chia sẻ với muôn loài vạn vật trần ai:
Ta sống lại trên nỗi buồn ám khóiVẫn yêu người từng khoảnh khắc chiêm baoTừ nguyên sơ đã một lời không nóiNhư trùng dương ngưng tụ ánh hoa đàoNghe khúc điệu rộn ràng đôi cánh mỏiVì yêu người ta vói bắt ngàn sao
Vô biên, vô lượng thương yêu con người tha thiết mà không bao giờ nói mình yêu thương gì hết cả, đó mới chính là thương yêu đích thực nhất. Phải chăng chỉ có những tấm lòng Bồ tát mới có thứ tình yêu vô điều kiện, vô phân biệt như vậy? Một tình yêu rộng rãi, đại bi tâm nhập diệu, kết tinh thành bản tình ca mà thi sĩ thường lắng nghe từ hun hút biển ngàn, sông núi giữa trời đất mênh mang:
Ngọn gió đưa anh đi mười năm phiêu lãngNhìn quê hương qua chứng tích điêu tànTriều Đông hải vẫn thì thầm cát trắngChuyện tình người và nhịp thở Trường SơnMười năm nữa anh vẫn lầm lì phố thịYêu rừng sâu nên khóe mắt rưng rưngTay anh vói trời cao chim chiều rủ rỉĐời lênh đênh thu cánh nhỏ bên đườngMười năm sau anh băng rừng vượt suốiTìm quê hương trên vết máu đồng hoangChiều khói nhạt như hồn ai còn hận tủiTừng con sông từng huyết lệ lan trànMười năm đó anh quên mình sậy yếuĐôi vai gầy từ thuở dựng quê hươngAnh cúi xuống nghe núi rừng hợp tấuBản tình ca vô tận của Đông phương
Bản tình ca vô tận ấy, thi nhân vẫn nghe hoài rung ngân bất tuyệt trên những dặm dài long đong lữ thứ, ở dọc đường quán trọ bơ vơ, bên làng mạc thôn ấp đìu hiu, cạnh ven rừng sơn dã hay quanh triền sông, thị trấn tiêu điều hoặc trên ghềnh suối truông ngàn, hoang vắng tịch liêu giữa những chiều sương khói chơi vơi, bềnh bồng trống trải:
Em trải áo trên hoa rừng man dạiĐể hoa rừng nước cuộn biết yêu nhauNhưng nước cuộn xóa đời ta trên bãiĐể hoa rừng phong nhụy với ngàn lauEm xỏa tóc cho cây khô sầu mộngĐể cây khô mạch suối khóc thương nhauTa cúi xuống trên nụ cười chín mọngCũng mơ màng như phố thị nhớ rừng sâuTa chiến đấu nhọc nhằn như cỏ dạiThoảng trông em tà áo mỏng vai gầyÔi hạnh phúc chợt thấy mình nhỏ béChép tình yêu trên trang giấy thơ ngâyTa cúi xuống trên chân người bụi đỏĐể nhìn sâu trong vết tích hoang đườngTa sống lại trên môi cười rạng rỡĐể nhìn sâu trong ngọn nến tàn canh
Bằng ánh mắt rực lửa từ tâm thâm cảm, nhà thơ nhìn sâu vào lòng đời với nụ cười bao dung rộng mở. Thở cùng điệu hát bản tình ca, nhã nhạc vang lừng trên núi rừng cô tịch hay giữa ngày hội lễ rộn ràng dưới phố thị xôn xao, nhà thơ đều lắng nghe trong từng khoảnh khắc lặng trầm, cảm nhận sâu xa vì biết chỉ là chiêm bao huyễn mộng, trong khói bụi chập chờn:
Em mắt biếc ngây thơ ngày hội lớnKhóe môi cười nắng quái cũng gầy haoNhư cò trắng giữa đồng xanh bát ngátTa yêu người vì khoảnh khắc chiêm bao
Em là nàng thơ, là hình ảnh cuộc sống. Cuộc sống nếu nhìn từ tục đế thì đầy những thăng trầm, điêu linh, khổ lụy từ nghìn xưa đến ngày nay. Khổ đế là sự thật thứ nhất mà Đức Phật đã chỉ bày cách đây gần ba nghìn năm rồi, giống như nhà văn Hermann Hesse phát biểu: “Dù có bị đau đớn quằn quại, tôi vẫn yêu thương trần gian điên dại này.” Nhà thơ Tuệ Sỹ cũng vậy, cũng hết lòng thương yêu con người, dù kiếp người có tàn xiêu hiu hắt:
Ai biết mình tóc trắngVì yêu ngọn lửa tànRừng khuya bên bếp lửaNgồi đợi gió sang canh
Một hình một bóng cô đơn, ngồi trên tuyệt đỉnh núi lạnh xanh rờn, sẵn sàng chờ đợi một điều gì có thể xảy đến, đôi mắt thi nhân cúi nhìn xuống cuộc đời đang chìm trong bóng tối mù sa mà cảm thương một nỗi u buồn, xót xa sầu khôn tả, sầu cho kiếp người sớm nắng chiều mưa:
Ta không buồn còn ai buồn hơn nữaNgười không đi sông núi có buồn điTia nắng mỏng soi mòn khung cửaĐể ưu phiền nhuộm trắng hàng miTa lên bờ nắng vỗ bờ róc ráchGió ở đâu mà sông núi thì thầmKìa bóng cỏ nghiêng mình che hạt cátRáng chiều xa ai thấy mộ sương dầm?
Ráng chiều xa bảng lảng, bóng hoàng hôn nhân loại đang phủ trùm vàng vọt xuống khắp vùng sông núi Đông phương. Cho dẫu đường đời giăng bẫy đầy nghịch cảnh, nhiều hầm hố cách ngăn, khó khăn trắc trở gì gì đi nữa, thi nhân vẫn nhận diện, tỉnh thức trước những sự kiện đang diễn biến, vì đã bừng ngộ thấy: “Ngay trong phiền não tức là Bồ đề, ngay trong những nguy hiểm đáng sợ hãi của sinh tử cũng chính là Niết bàn an ổn. Sợi dây bị tưởng lầm là con rắn, nhưng không phải hủy diệt sợi dây để diệt trừ ảo giác gây nên sợ hãi. Ngoài những gì vô thường được thấy, được kinh nghiệm bằng chính mắt, tai, mũi, lưỡi này, không tồn tại một thế giới chân thường, đại lạc hay đại ngã nào khác. Đó chính là thực tại Nhất nguyên tuyệt đối.” *** Phải chăng, đó là cái thấy bằng tuệ giác siêu việt? Thể hiện một tâm hồn thượng đẳng, hoằng đại, thấu thị lẽ đời, lý đạo vô vi. Một khi nhà thơ có cái nhìn tuệ giác đó rồi thì những sầu khúc thê lương kéo dài trong đợi chờ não nuột, suốt mười lăm năm trường đọa đày kia cũng chẳng hề dao động mà vẫn như như một cách vô quái ngại:
Tôi vẫn đợi những đêm xanh khắc khoảiMàu xanh xao trong tiếng khóc ven rừngTrong bóng tối hận thù tha thiết mãiMột vì sao bên khóe miệng rưng rưngTôi vẫn đợi những đêm đen lặng gióMàu đen tuyền ánh mắt tự ngàn xưaNhìn hun hút cho dài thêm lịch sửDài con sông tràn máu lệ quê cha…Rồi trước mắt ngục tù thân bé bỏngNgón tay nào gõ nhịp xuống tường rêuRồi nhắm mắt ta đi vào cõi mộngNhư sương mai như ánh chớp mây chiều
Chút thân bé bỏng dù có bị tù ngục, lưu đày vì sự ngộ nhận của thế lực vô minh, nhưng ngay trong dầu sôi lửa bỏng, trong đêm dài sinh tử đó, thi nhân đã nhập thần đại thiền định, thấu thị tất cả vạn pháp “như sương mai như ánh chớp mây chiều” làm vỡ bùng, rơi rụng bóng tối để rực ngời lên ánh phong quang tuệ giác. Một câu thơ lấy từ ý kinh Kim Cang: “Trùng trùng pháp hữu vi. Như huyễn mộng, bọt nước. Như ánh chớp, sương mai. Thường quán tưởng như thị.” Giữa trùng trùng vạn pháp, muôn loài vạn vật, núi sông rừng biển, thiên nhiên vũ trụ và con người đều như mộng, như huyễn, như bọt nước, như sương rơi… Phải tận tường thường xuyên quán chiếu thấy rõ ràng như thế. Chúng ta hãy nghe Tuệ Sỹ nói: “Tất cả giáo pháp của Phật đều hướng đến diệt trừ tự ngã. Tôi đang tồn tại, đó là một hiện thực, đồng thời cũng là một ảo ảnh. Đau khổ là một sự thực. Cái tôi đang đau khổ ấy lại là ảo ảnh. Cái ta ảo ảnh được bọc trong vỏ trứng vô minh, nó được định hình bằng vọng tưởng thành thân thể ta, linh hồn ta, sở hữu của ta, tài sản của ta, cho đến núi sông này là của ta, tài sản này là của ta, ta là tài sản này, sông núi này là của ta, ta là sông núi này. Cho nên, khi tán gia bại sản, khi sông núi sụp đổ, cái ta vọng tưởng cũng sụp đổ thì có kẻ trầm mình xuống sông hoặc treo cổ trên cành. Vì thế, khi nghe nói cái ta này là ảo ảnh, là không thực, người nghe có thể kinh hoàng như nghe sét đánh ngang tai. Tiếng sét đó là từ Kim Cang Bát Nhã. Duy có điều, mọi người đều mù, chỉ thấy bóng tối, mọi người đều điếc, chỉ nghe tiếng vo ve. Làm sao có thể thấy cái ta chỉ là ảo ảnh? Làm sao nghe được tiếng sấm từ kinh Kim Cang? Với những ai có mắt để thấy, có tai để nghe, kinh Kim Cang sẽ chỉ đường để đối diện với ảo ảnh của cái tôi và chỉ cách vận dụng kim cang xử đập vỡ vỏ trứng vô minh bao bọc tự ngã.”
Khi thi nhân lãnh hội, quán chiếu sâu xa, đã thấy tất cả vạn pháp như ảo ảnh, mộng huyễn như vậy rồi thì hoát nhiên hiển lộ, bừng sáng lên một phương trời Tánh Không lồng lộng, không ngằn mé, cho nên hết thảy mọi khổ nạn, mọi điêu linh trầm thống đều chuyển hóa thành lửa tịch mịch, tự nhiên đốt cháy hết những kinh hoàng khủng khiếp của địa ngục trần gian và sầu khúc thê lương trở thành “bản tình ca vô tận của Đông phương” thâm thúy dưới ngàn trăng sao, xao xuyến lặng huyền hòa. Tiếng đàn bất tuyệt miên man, réo rắt lặng hồn dưới bàn tay nghệ thuật điệu luyện, dìu dặt âm vang qua Những Điệp Khúc Cho Dương Cầm thấm thiết mãi ngân nga từ cõi mộng không lời với một nụ cười sâu lắng tự tri:
Khói ơi! Bay thấp xuống điCho ta nắm lại chút gì thanh xuânTa đi trong cõi Vĩnh hằngNhớ tàn cây nhỏ mấy lần rụng hoa
Vĩnh hằng chẳng ở đâu xa mà ngay trong mỗi sát na hiện tại, ở đây và bây giờ, ngay trong tiếng ve sầu hay từng nhịp thở nhẹ nhàng, từng phím đàn lặng lẽ giữa lòng phố bụi lao xao:
Ve mùa hạ chợt về thành phốKhóm cây già che nắng hoang lươngĐám bụi trắng cuốn lên đầu ngõTrên phím đàn lặng lẽ tàn hươngTiếng ve dội lăn tăn nốt nhỏKhóc mùa hè mà khô cả đại dương
Hương gì tan trên phím đàn phiêu hốt? Vì sao “khóc mùa hè mà khô cả đại dương” ? Ngôn ngữ thi ca thường chứa nhiều ẩn dụ, tượng trưng, hàm súc như vậy, chúng ta tha hồ suy diễn, lãnh hội, cảm nhận theo đủ cách điệu riêng tư của mình thôi. Đọc thơ Tuệ Sỹ là ngao du phiêu lãng, bước dạo chơi vào một thế giới diêu mang, kỳ ảo vô vàn:
Một ngày chơi vơi đỉnh thácNghe bồn chồn tiếng gọi hư khôngGiai điệu nhỏ dồn lên đôi mắtMặt hồ im ánh nước chập chờnMặt hồ im tảng màu man mácẢnh tượng mờ một chút sương trongQuãng im lặng thời gian nặng hạtTôi nghe đời trong tấu khúc Thiên hoang
Tấu khúc Thiên hoang vang rền như Hòa Tấu Khúc Thứ 9 của Beethoven đồng vọng trong tận đáy lòng Không Tánh vô biên, khiến cho thi nhân tự mình thưởng thức hương vị cô liêu của cuộc sống diệu thường:
Tự tâm tự cảnh tự thành chươngTự đối bi hoan diệc tự thưởng(Cô độc cảnh tâm thơ tự xuấtTự ngắm buồn vui tự thưởng thức)
Nỗi cô đơn của Tuệ Sỹ cùng tương ứng với triết gia Nietzsche: “Hỡi cô đơn! Quê hương của ta! Ôi giọng nói của mi nói với ta nghe sao mà dịu dàng hân hoan đến vậy! Chúng ta không thắc mắc nhau điều gì, không than thở nhau điều gì, thong dong chúng ta cùng vượt qua những cánh cửa mở rộng.” Đồng cảm với thiền sư Không Lộ:
Cắm cột am cao đất rắn rồngVi vu thân thế tuyệt đời ôngĐỉnh non có buổi leo lên thẳngGầm dài một tiếng lạnh hư không
Đồng điệu với Tuệ Trung Thượng Sỹ:
Dù chốn lầu son hay sơn lâmNơi nào cũng vậy vẫn an tâmNhân gian đều thấy ngàn non sángAi lắng nghe ra tiếng vượn trầm
Ở bất cứ nơi nào dù giữa heo hút rừng sâu hay ngay chốn phồn hoa đô hội đi chăng nữa thì người tự tri tự ngộ, kẻ sáng tạo đích thực vẫn tiêu dao vô ngại. Cái quan trọng không phải ở hình thức cư xử bên ngoài mà là bản tánh thanh tịnh sâu kín, là nguồn tâm thâm diệu bên trong lòng mình đó thôi. Nỗi cô đơn trầm hậu, xuất thần cất lên tiếng thơ ngân dài sâu thẳm lâm ly, thi nhân đã thưởng thức được hương vị cô liêu của đời sống nội tâm vi tế… Thế thì, tuyệt cùng ẩn ngữ thi ca Tuệ Sỹ là gì? Làm sao chỉ ra được, khi ngôn ngữ cứ lấp lánh, ẩn hiện trong ánh sáng phát ra từ tâm cảm thông tuệ siêu phàm? Có ai nắm giữ được những tiếng dương cầm, âm thanh thánh thót, nhẹ nhàng vang ngân bất tận từ giữa lòng bàn tay của người nghệ sĩ tài hoa kia?
Chia lìa, chia ly, chia tay hay buông bỏ, buông xả hết thảy mọi sự thị phi, hỷ nộ ái ố dưới thành phố Sài Gòn hỗn độn, ồn động đủ thứ phù hoa, nhà thơ đã rời khỏi Thị Ngạn Am ở Gò Vấp gần ba năm nay rồi. Bây giờ, Tuệ Sỹ sống lang thang đúng nghĩa lang thang, hoàn toàn rỗng rang vô sự. Bước đi vô sở trú, vô sở cầu, vô sở đắc, lặng lẽ mở ra cuộc lữ tự do tự tại giữa đang là. Lẫn vào cảnh giới ta bà, hòa nhập cùng cát bụi phiêu du, Tuệ Sỹ thong dong trên ngõ về im lặng, thi nhân thường ẩn mình trên núi rừng Đamri hoang vắng tịch liêu, nằm phiêu dật giữa đất trời thanh lương hùng vĩ. Tuy nhiên cũng có lúc tiêu dao với mây trắng lặng lờ ở thung lũng Madagoui huyền ảo, lúc thì lên đồi Phương Bối ở vùng Đại Lão, Bảo Lộc uống trà với nhà thơ Nguyễn Đức Sơn, khi thì rờn lạnh theo sương ngàn xuôi về phố hoa Đà Lạt, ghé lại bên cầu sông nước Đại Ninh cùng dăm ẩn sĩ tâm tình, rồi bồng tênh xuống miền biển khơi Vạn Giã, Nha Trang muôn trùng bát ngát…Hát khúc vô thanh, phiêu diêu siêu thoát làm hồi phục những tiêu điều, hiu hắt dọc khắp ven đường thi sĩ bước đi qua. Đi bộ và chỉ đi bộ, độc hành ca bằng đôi chân trần, thấm đẫm gió sương dãi dầu mưa nắng:
Đi để nhớ những chiều pha tóc trắngMắt lưng chừng trông giọt máu phiêu lưu
Không phải phiêu lưu khám phá những phương trời viễn mộng như thi hào Tô Đông Pha mà cuộc lữ phiêu nhiên không mục đích, không chỗ trụ, không mong cầu chi hết đấy thôi. Phương trời lưu viễn chơi rong, thõng tay vào chợ, thở cùng điệu thở nhập cuộc thênh thang sáng tạo quá đỗi phiêu bồng thi ca… Hòa cùng nhịp bước lãng du của người thi sĩ kỳ tuyệt đó, tôi chợt bỗng nghe văng vẳng lời nói của Phạm Công Thiện, một người bạn thâm tình chí cốt của Tuệ Sỹ: “Một con người vừa là thi sĩ vừa là thiền sư, vừa là nhà hành động nhập thế với tinh thần vô công dụng hạnh của bậc Bồ tát. Hành động tích cực, mãnh liệt toàn triệt mà vẫn giữ cảm thức viễn ly và viễn mộng, vì không tham vọng, ích kỷ mù quáng, cho nên nuôi dưỡng cảm thức viễn ly, vì không bị kẹt dính vào tham sân si của thế tục, cho nên mới hàm dưỡng viễn mộng, Tuệ Sỹ là một trong số ít đạo sĩ thi nhân với pháp khí phi thường là Trí tuệ Bát nhã cùng với lòng Đại bi thơ mộng, Tuệ Sỹ là một trong số ít thể hiện được ý nghĩa trọn vẹn của ý thức chính trị toàn diện, ý thức hành động Bi Trí Dũng, dẫn đường soi sáng Thể mệnh của Sử tính quê hương…
Anh không thể cảm thơ người ta thì anh hãy im lặng, còn nếu cảm được thì anh hãy tha thiết ca ngợi, đừng e dè giữ gìn gì cả. Không nên có những kẻ phê bình thơ mà chỉ nên có những người ca tụng thơ. Thơ là của riêng từng người, không có ai làm thầy ai cả.”
Bắt chước Phạm Công Thiện, tôi cũng muốn ca ngợi, tán thán Tuệ Sỹ, một thiền sư thi sĩ vĩ đại, một trái tim Kim Cang bất hoại, vô úy nhưng ngợi ca làm chi nữa, khi mà tiếng thơ của thi nhân đã làm chấn động, rung chuyển cả thế giới hoàn cầu và lan tỏa lạ thường ra khắp vũ trụ mười phương rồi. Thôi thì chỉ xin đọc tặng bài thơ, khi một chiều bữa nọ, bất ngờ trùng ngộ thi nhân đang ẩn cư ở vùng biển xanh Vạn Giã, trong một ngôi cổ tự rêu phong trầm tịch mịch:
Những phương trời viễn mộng điThi ca tư tưởng bước kỳ ảo quaĐọa đày một thuở ta bàNỗi đau rực cháy thấy ra tột cùngÔi! Giấc mơ Trường Sơn rungRúng hồn tim máu chợt bùng vỡ mơKinh thiên động địa sững sờĐâu chân diện mục của thơ với thiền?Mặc như lôi ngồi tịch nhiênNghe ban sơ vọng ngân huyền diệu âmNhững điệp khúc cho dương cầmTừ vô tận ý vang thâm thiết niềm
Tâm Nhiên
........
* Tuệ Sỹ. Tô Đông Pha Những Phương Trời Viễn Mộng. Ca Dao xuất bản, Sài Gòn 1973.
** Tuệ Sỹ. Thắng Man Giảng Luận. Phương Đông xuất bản 2012.
*** Tuệ Sỹ. Huyền Thoại Duy Ma Cật. Phương Đông xuất bản 2007
Thơ Tuệ Sỹ (chữ nghiêng ), trích trong các tác phẩm:
Giấc Mơ Trường Sơn. An Tiêm xuất bản, Paris 2002
Những Điệp Khúc Cho Dương Cầm. Phương Đông xuất bản 2009
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét