ĐÒI CƠN (𠾕干)TRONG THƠ VĂN CHỮ NÔM - Bài viết của Khánh Ly

“Chốn phòng tư, lòng anh như dao cắt,

Bớ mình ôi! Nhớ đến mình ruột thắt đòi cơn.”

                                                          (Ca dao)

Đòi cơn, chữ Nôm viết là 𠾕干, nghĩa là “nhiều cơn”, “từng cơn”. Trong Từ điển Tiếng Việt (Hoàng Phê), “đòi” được ghi nhận như một tính từ cũ, nghĩa là “nhiều”. Còn “cơn” chỉ “quá trình diễn ra sự biến đổi tăng giảm và kết thúc của một hiện tượng tự nhiên hoặc hiện tượng sinh lí, tâm lí, thường là trong khoảng thời gian tương đối ngắn.”

Trong Truyện Kiều chú giải (Lê Văn Hòe, 1953), tác giả giảng: “Đòi là nhiều, đòi cơn là nhiều cơn; mỗi lần nghĩ là một cơn, mỗi lần khóc là một cơn. Cơn là lần.” Từ điển Truyện Kiều (Đào Duy Anh, 1974) cũng giảng hai chữ này với nghĩa tương tự.

Như vậy, “đòi cơn” vừa gợi sự dồn dập lặp lại, vừa miêu tả trạng thái tâm hồn chao đảo theo từng nhịp cảm xúc, ví như ta hay nói nghĩ thì nghĩ từng cơn, thương thì thương từng cơn, khóc thì khóc từng cơn.
Từ lời ăn tiếng nói của nhân dân đến những áng văn chương cổ điển của dân tộc, “đòi cơn” luôn gắn liền với cảm xúc dồn dập ấy. Ví như:
 

“Em nhìn xuống đông,

Ròng ròng nước mắt.

Em trông ra bắc,

Nước mắt đòi cơn.

Ông cha mình gây dựng giang sơn,

Biết bao nhiêu xương, biết bao nhiêu máu.”

                                                     (Ca dao)

 
Trong Truyện Kiều, sau lần gặp Đạm Tiên trong giấc mơ, Kiều rơi vào trạng thái bi cảm triền miên, vừa lo âu vừa xót thương cho thân phận mình. Nàng ý thức được duyên phận mình éo le như cánh bèo trôi dạt, cũng lường được đường đời không thể nào tự chủ. Nỗi riêng vì thế cứ dồn dập như “lớp lớp sóng dồi”, từng đợt nối tiếp nhau khiến nàng hết nghĩ lại khóc, hết khóc lại nghĩ, không dứt ra được. Nguyễn Du đã viết rằng:
 

“Hoa trôi bèo dạt đã đành,

Biết duyên mình, biết phận mình thế thôi!

Nỗi riêng lớp lớp sóng dồi,

Nghĩ đòi cơn lại sụt sùi đòi cơn.”

                                               (219 - 222)

 
Và rồi ở đoạn khác, Đại thi hào lại một lần nữa dùng “đòi cơn” để miêu tả nỗi xót thương đến nghẹn ngào:

Lần lần thỏ bạc ác vàng,

Xót người trong hội đoạn tràng đòi cơn!

                                         (1269 - 1270)

 
Tiếng “đòi cơn” còn vang vọng trong “Quan Âm Thị Kính”:

“Đòi cơn tưởng nỗi hương khuê,

Người đi nghìn dặm, bóng về năm canh.

Sự mình, mình giận với mình,

Nặng tình cũng phải nén tình làm khuây.”

 

Tuyết Giang phu tử Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng viết rằng:

“Nắng lâu ắt có mưa rào

Vội chi tát nước xôn xao cày bừa

Nắng rồi thì phải có mưa

Buồm đang đợi gió cày bừa đợi cơn.”

(Sấm ký, bản quốc ngữ Hương Sơn)

 
Hay như trong trang thơ của cụ đồ Nguyễn Đình Chiểu, “đòi cơn” cũng là một tiếng sầu bi thổn thức:

“Trông chừng dặm cũ thẳng xông,
Nghĩ đòi cơn lại não nồng đòi cơn.
Nên hư chút phận chi sờn,
Nhớ câu dưỡng dục, lo ơn sinh thành.”
                                   (Lục Vân Tiên)
 
Tản Đà cũng viết rằng:

“Đèn hiu hắt, tiếng kim ký cách

Mõ sang canh giục khách đòi cơn

Mạch sầu canh vắng như tuôn

Nhớ ai nước nước non non bạn tình!”

                      (Đêm đông hoài cảm)

 
Ngay cả trong văn chương hiện đại, nhiều thi sĩ vẫn mượn “đòi cơn” để gợi nhịp điệu dồn dập của cảm xúc:
 

“Rưng rưng hoa phượng màu thương nhớ;

Son đậm bên thành một sắc xưa;

Cánh rực đòi cơn rơi lối đỏ,

Bên chân ghi đọng dấu bao giờ.”

                        (Giấc ngủ chiều, Huy Cận)

 

“Dưới còn hùm sói nhục dân gian,

Trên đã thanh bình không vó giặc.

Hoang mang phương dưới hận đòi cơn,

Tổ quốc lên cao lánh tủi hờn.”

                 (Ngọn quốc kỳ, Xuân Diệu)

 

“Giờ đây chín đứa mười phương

Giai nhân thi sĩ mê đường chiêm bao

Xót đòi cơn! Nhớ làm sao!

Cố nhân ơi! Có đêm nào nữa không?”

(Xa gửi người xưa, Vũ Hoàng Chương)

 
Ngày nay, “đòi cơn” hầu như vắng bóng trong giao tiếp thông thường, nhường chỗ cho những cách nói hiện đại như “từng cơn”, “nhiều cơn”. Thế nhưng ta không thể phủ nhận nhịp điệu cảm xúc của người Việt xưa mà nó từng ngân vang, khi thấm sâu cả trong ngôn ngữ bình dân lẫn văn học bác học của dân tộc.
 
                                                             Bài viết của Khánh Ly
                                              Trích từ trang Tri thư đạt lễ  知書達禮