“SĂM SOI” VÀ “XĂM XOI” - Hoàng Tuấn Công

 

Vua Tiếng Việt (11/7/2025) yêu cầu “Hãy viết lại cho đúng từ sau: “xăm xoi”. Người chơi viết lại “săm soi”, liền được MC Xuân Bắc xác nhận là “Chính xác. Chúc mừng bạn”.
Như vậy, theo Vua Tiếng Việt, viết “xăm xoi” là sai chính tả.
Thực ra, “xăm xoi” không phải là lỗi chính tả của “săm soi”, mà đây là hai từ khác nhau.
 
1-SĂM SOI

“Săm soi” là gì?
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên - Vietlex) ghi cho săm soi 2 nghĩa: “1 ngắm đi ngắm lại một cách thích thú. săm soi mình trong gương ~ “Long chìa ra một chiếc đồng hồ đeo tay hiệu Seiko, săm soi giữa lòng bàn tay.” (Cao Duy Thảo). Đn: săm se; 2 nhìn với vẻ hết sức chú ý, như để phát hiện đến từng chi tiết nhỏ. “Những nhà có máu mặt trong khu này thuê bà gánh nước. (…) Họ săm soi xem thùng nước bà gánh về có trong không.” (Võ Thị Hảo). Đn: săm se”.
Chữ “săm” gốc Hán do chữ “thám” 探 có nghĩa là dò xét.
Mối quan hệ TH↔S (thám↔săm), ta thấy xuất hiện trong rất nhiều trường hợp khác như: thâm 深↔sâu; thiết 鐵↔sắt; thải 採↔sảy; tháp 榻↔sập (cái sập); tháp 塌↔sụp/sập (đổ sụp/sập),…Mối quan hệ AM ↔ ĂM, ta có thám 探↔thăm; đam 耽↔đăm/chăm; đàm 潭↔chằm; đạm 澹↔đằm; khảm 坎↔khăm (cái khăm, chơi khăm),…
Với chữ “soi”, gốc Hán do chữ “chiếu” 照 nghĩa là soi, rọi. Mối quan hệ CH↔S, ta còn thấy trong nhiều trường hợp khác như: chẩn 疹↔sần/sởi (sần sùi; sởi = thứ bệnh gây sốt, nổi mụn đỏ); chẩn 診↔soi tìm/xem xét (trong chẩn bệnh); chu 朱↔son (son trong đỏ như son). Mối quan hệ IEU↔OI, như khiếu 叫↔gọi; khiêu 挑↔khơi/gợi; liễu了↔rồi; triệu 兆↔mòi/vòi (dấu hiệu, triệu chứng); triệu 召↔vời/mời/đòi,…
Trong tiếng Hán, từ thám chiếu 探照 (săm soi), được Hán ngữ đại từ điển giảng là thám tầm chiếu xạ 探寻照射, nghĩa là dò tìm, soi rọi, mang nét nghĩa gần giống săm soi trong tiếng Việt.
 
2-XĂM XOI

Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên - Vietlex) không thu thập từ “xăm xoi”. Tuy nhiên, Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý chủ biên) thu thập và giảng “xăm xoi” là “Xoi mói, bới móc chuyện của người khác: tính hay xăm xoi chuyện người khác <> nhìn xăm xoi”. Cuốn Từ điển từ láy tiếng Việt (Hoàng Văn Hành chủ biên) cũng ghi nhận “xăm xoi” và giảng nghĩa tương tự.
“Xăm xoi” cũng là một từ ghép đẳng lập, được cấu tạo bởi các yếu tố gốc Hán.
“Xăm” gốc Hán do chữ “tiêm” 纖, nghĩa là đâm, xiên. Mối quan hệ T↔X (tiêm↔xăm) còn thấy trong nhiều trường hợp như: tích昔↔xưa; tích 績↔xe (xe sợi); tiêm 尖↔xăm (xăm mình); tiễn 翦↔xén (cắt xén); tiểu 小↔xíu (nhỏ xíu); tiễn 踐↔xéo (xéo lên); tập 集↔xấp, xếp. Mối quan hệ IÊM↔ĂM như: hiềm 嫌↔gằm (nhìn gằm gằm; hiềm hiềm 嫌嫌 = gằm gằm); điềm 恬↔đằm (đằm thắm); thiêm 添↔ chắm (chắm giặm, giặm thêm vào),…
 Chữ "xoi" gốc Hán do chữ xuyên 穿, nghĩa là xoi, dùi, làm cho thủng, xuyên qua. Mối quan hệ UYÊN↔OI, ta có quyện 倦↔mỏi (mỏi mệt); truyền 傳↔gọi; tuyến 綫↔sợi; duyên 沿↔noi (noi theo); duyên 延↔mời; chuyển 轉↔dời; tuyền 泉↔suối.
Người ta làm những cái xăm bằng sắt, thép, mũi nhọn để thọc sâu, xuyên sâu vào phía bên trong vật gì để thăm dò, hoặc xuyên xuống lòng đất dò tìm cổ vật hoặc những ngôi mộ bị thất lạc (Cái xăm này còn được gọi là cái thuốn). Khi xăm, nếu phía dưới chỉ là đất thì mũi xăm xỉa xuống sâu và không bị trở ngại. Nhưng nếu đang ấn xuống mà gặp vật cứng, mũi xăm sẽ dừng lại, và người ta sẽ đào chỗ đó lên xem cái gì đang nằm chìm sâu trong lòng đất. Thế nên còn có từ ghép đẳng lập “xăm xỉa”, thường được dùng với nghĩa bóng là châm chọc, xỏ xiên nhau.
Còn với “xoi”, người ta cũng sẽ phải dùng cây sắt hoặc gỗ bọc sắt đầu nhọn để xuyên thủng, thông tắc một đường ống nào đó. “Xoi” trong “xăm xoi” chính là “xoi” trong “xoi mói”, “xoi bói”  (“mói” là biến âm của “moi”; “bói” là biến âm của “bới”). Xăm xoi, xoi bói, xoi mói, đều mang nghĩa tìm kiếm, lục lọi cho bằng ra, mà từ điển của Nguyễn Như Ý và Hoàng Văn Hành giảng là “Xoi mói, bới móc chuyện của người khác”.
Đến đây ta thấy rằng, trong khi “săm soi” nghiêng về ngắm nghía, nhìn với vẻ hết sức chú ý (có khi là săm soi chính cái bóng mình trong gương), thì “xăm xoi” lại thiên về sự săn tìm, lục lọi, bới móc một cách kĩ lưỡng, tìm cho bằng được, bằng ra vật gì đó đang bị ẩn giấu.

Trong thực tế, đôi khi “săm soi” được dùng với nghĩa như “xăm xoi” khi nói về cái nhìn chăm chú như muốn phát hiện điều gì (chính là nghĩa thứ 2 của “săm soi” mà từ điển của Hoàng Phê giảng là “nhìn với vẻ hết sức chú ý, như để phát hiện đến từng chi tiết nhỏ”).
Như vậy, “xăm xoi” và “săm soi” là hai từ khác nhau, có gốc khác nhau, tồn tại độc lập và mang nghĩa khác nhau; không phải “xăm xoi” là lỗi chính tả của “săm soi”, như chương trình Vua Tiếng Việt nhầm lẫn.

                                                                             Hoàng Tuấn Công
                                                                                   16/8/2025