MÀ BÓNG CHIỀU PHAI VÌ ĐÂU?! – Phạm Hiền Mây

I.  NGÀY ĐI CHIỀU MANG SẦU TỚI

Trong hơn một trăm ca khúc sáng tác, thì Thu Ca và Thương Hoài Ngàn Năm, được xem là hai ca khúc làm nên tên tuổi của nhạc Phạm Mạnh Cương.
Thu Ca được Phạm Mạnh Cương viết vào năm 1953, lúc ông vừa tròn hai mươi tuổi. Ca khúc này, còn được giới chuyên môn đánh giá là một trong những bài Tango nổi tiếng nhứt của tân nhạc Việt Nam.

Ngay từ khi còn học bậc trung học, Phạm Mạnh Cương đã rất mê nhạc, đặc biệt là các ca khúc của nhạc sĩ Đoàn Chuẩn. Năm 1953, ông từ Huế ra Hà Nội, để nhập học trường Cao Đẳng Sư Phạm và Cử Nhân Văn Chương, ông đã xúc động trước vẻ đẹp vừa lạnh vừa buồn của mùa thu nơi đây, và rồi viết nên ca khúc Thu Ca.

Thu Ca nổi tiếng ngay từ những ngày đầu xuất hiện, và cho đến tận hôm nay, hơn bảy mươi năm sau, Thu Ca vẫn còn nguyên vẹn sức hút, sức quyến rũ, rất tự nhiên, bằng chính lời ca và giai điệu của mình.
Chuyến xe từ sân bay về nơi trọ học của ông hôm ấy, có đi ngang qua trường nữ sinh Trưng Vương, trong một chiều chớm thu buồn se sắt.
Chợt, nhạc sĩ Phạm Mạnh Cương bất ngờ tận mắt nhìn thấy các cô nữ sinh xứ Bắc Hà, nhẹ nhàng, bước đi khoan thai trong chiếc áo dài thướt tha, dịu dàng, khi gió mùa thu đang tràn về khắp chốn
Thế là, ngay lúc đó, trong suy tưởng ông, đã dần hình thành giai điệu, lời hát, của ca khúc Thu Ca.

II.    CA KHÚC THU CA

Ca khúc đã nói hộ nỗi niềm của chàng thanh niên đương tuổi lớn, lần đầu sống xa nhà, nghe mình bơ vơ, nghe mình hiu quạnh, nghe mình lạnh lẽo, giá băng, giữa một mùa thu đẹp đến vô cùng.
Giai điệu Tango, giai điệu của khắc khoải, cô đơn, dìu người nghe là chúng ta, vào vùng ký ức, nơi chúng ta có thể hồi tưởng, nơi chúng ta có thể hoài niệm, nơi chúng ta có thể mơ màng, lần về những kỷ niệm của một thời yêu dấu.
Với Phạm Mạnh Cương, thì yêu dấu đó chính là cuộc tình đã không còn, khi mùa thu bắt đầu tàn úa, được ông viết thành khúc Tango tuyệt đẹp:

THU CA

Lạnh lùng sương rơi heo may, buồn ngơ ngác bóng chim bay
Mây tím giăng sầu đó đây
Ngày đi chiều mang sầu tới, làn sương chiều thu lả lơi
Tiếng mưa rơi đều trên lối
Chiều về gieo thương với nhớ, lòng người lữ thứ bơ vơ
Nghe lá hoa rụng xác xơ
Chiều thu về đây lạnh lẽo, mà sương chiều rơi hắt hiu
Gió xa đưa nhẹ tiếng tiêu
Nhớ ai chiều thu, nhìn bao lá úa rơi đầy lối
Nhẹ rung tà áo, làn môi cười thắm như cánh hoa đào
Cách xa vì đâu, dù bao lần đóa hoa phai màu
Rung chi cành hoa lá, khi tà dương đã khuất non xa
Màu chiều thu reo lá úa, buồn se sắt nhớ thu xưa
Tôi biết em chiều gió mưa
Người đi về đâu ngàn lối, màu hoa chiều thu úa phai
Xót xa cho lòng tê tái
Ngập ngừng sương rơi non xa, chiều thu giăng lối cô đơn
Nghe tiếng mưa sầu chứa chan
Mà bóng chiều phai vì đâu, mờ xóa tình quen biết nhau
Nhắc chi cho lòng đớn đau.

II.1. TIẾNG MƯA RƠI ĐỀU TRÊN LỐI

Lạnh lùng sương rơi heo may, buồn ngơ ngác bóng chim bay
Mây tím giăng sầu đó đây
Ngày đi chiều mang sầu tới, làn sương chiều thu lả lơi
Tiếng mưa rơi đều trên lối

Mùa thu vốn là mùa chuyển giao, chuyển giao giữa mùa thiệt nắng nóng, hanh nồng, là mùa hè, sang mùa thiệt mưa, thiệt giá, là mùa đông. Nên mùa thu là mùa rất dễ thương.
Nên mùa thu là mùa rất đẹp.
Nhưng mùa thu chỉ dễ thương và đẹp, khi tâm trạng ta đang vui, đang hạnh phúc, chớ còn khi ta đang rầu, ta đang sầu, thì mùa thu, đẹp thì có đẹp, nhưng buồn; thì mùa thu, đẹp thì có đẹp, nhưng lạnh lùng.

Lạnh lùng sương rơi. Lạnh lùng gió heo may: Gió heo may đã về / Chiều tím loang vỉa hè
                                (Nhìn Những Mùa Thu Đi - Trịnh Công Sơn).

Gió heo may là gió của mùa thu.
Và trong cơn gió heo may lạnh lùng ấy, Phạm Mạnh Cương đã đưa tâm hồn mình, dõi theo, buồn ngơ ngác bóng chim bay.
Phạm Mạnh Cương buồn ngơ ngác, dõi theo bóng chim bay? Hay, Phạm Mạnh Cương dõi theo bóng chim bay, đang buồn ngơ ngác?
Ai buồn ngơ ngác? Nhạc sĩ hay lũ chim? Hay cả hai?
Ai buồn, mà khiến Phạm Mạnh Cương chợt thấy ra, cảm ra, mây tím đang giăng sầu đó đây.
Ai buồn, mà khiến Phạm Mạnh Cương chợt thấy ra, cảm ra, ngày đã đi và chiều đã mang sầu tới.
Khi ngày vừa đi, cũng là lúc chiều mang sầu tới. Ý thơ này, lời nhạc này, có bao hàm một triết lý? Triết lý nhân sinh?

Lúc này, làn sương của chiều thu đã bớt đi vẻ lạnh lùng cố hữu. Bên chàng trai lãng tử, phong trần, và đang rất xa nhà kia, sương chừng như trở nên lả lơi, khi tiếng mưa, chẳng biết đã tự bao giờ, đang tí tách nhịp đều trên lối.
Tiếng mưa rơi đều trên lối!

II.2. GIÓ XA ĐƯA NHẸ TIẾNG TIÊU

Chiều về gieo thương với nhớ, lòng người lữ thứ bơ vơ
Nghe lá hoa rụng xác xơ
Chiều thu về đây lạnh lẽo, mà sương chiều rơi hắt hiu
Gió xa đưa nhẹ tiếng tiêu

Tôi đếm được trong ca khúc, có mười một chữ “chiều” và bảy chữ “thu” cả thảy.
Nghĩa là, từ “chiều” và từ “thu”, được nhạc sĩ sử dụng phép điệp, lặp đi lặp lại nhiều lần, nhằm nhấn mạnh cảm xúc, nhằm làm nổi bật thời gian của buổi chiều và mùa thu, nhằm thu hút sự chú ý của người nghe nhạc, tạo nên sự hấp dẫn của chủ đề Thu Ca, tức khúc ca cho mùa thu, khúc ca của mùa thu.
Ngoài triết lý, ngày đi chiều mang sầu tới, ở khổ một, thì sang khổ hai này, chúng ta lại bắt gặp một triết lý tiếp theo, đó là, chiều về gieo thương với nhớ.
Thương ai? Nhớ ai?
Thương ai, nhớ ai, mà sao, khi nỗi thương nỗi nhớ ấy càng cao thì trong lòng lữ thứ, trong lòng lữ khách, nỗi bơ vơ lại càng đầy?
Và người xa xứ ấy, bỗng nghe rõ mồn một, tiếng lá hoa rụng xuống rất xác xơ.
Rụng xuống, rã ra từng cánh, vỡ khô từng mảnh.
Rụng xuống, trơ trụi, không lành lặn, không nguyên vẹn hình hài.
Rụng xuống, tiều tụy, héo hon.
Chiều thu đang về đây lạnh lẽo lắm. Và sương chiều thì rơi hắt hiu, trong tiêu điều, trong tàn lụi.
Cùng tiếng tiêu, theo gió xa đưa nhẹ về!

II.3. NHỚ AI CHIỀU THU

Nhớ ai chiều thu, nhìn bao lá úa rơi đầy lối
Nhẹ rung tà áo, làn môi cười thắm như cánh hoa đào
Cách xa vì đâu, dù bao lần đóa hoa phai màu
Rung chi cành hoa lá, khi tà dương đã khuất non xa

Nhớ ai, ai nhớ, bây giờ nhớ ai.
“Nhớ”, lại tiếp tục, được tác giả mang từ khổ hai sang khổ ba. Nhớ và thương. Viết đến đây, tôi chợt nhớ đến câu hát mở đầu trong ca khúc Thương Hận của Tú Nhi, tức Chế Linh và Hồ Đình Phương: Có ai biết được có mình tôi buồn.
Mình buồn, thì chỉ mình hay, người khác làm sao mà biết. Thế nên, người khác làm sao mà hiểu, làm sao mà sớt chia, làm sao mà san sẻ với mình được.
Huống, đó là những nỗi buồn rất mơ hồ, khó đặt tên, khó gọi tên.
Trong buổi chiều mùa thu, khi nhìn bao lá hoa tàn úa, lả tả rụng rơi, tác giả nghe lòng mình, nhớ quá chừng “ai” kia.

Tôi thích đại từ “ai” này, trong văn chương. Ai, có thể là người yêu. Ai, có thể là một mối tình đã qua. Ai, có thể là một người vừa quen biết, nhưng đã sớm khiến cho mình xao xuyến, nhớ nhung. Ai, có thể chỉ là một đôi mắt, một dáng vóc, một giọng hát, khiến mình bâng khuâng, khiến mình vẩn vơ, nghĩ ngợi.
Và đến đây, “ai” của tác giả đã dần dần hiện ra, đó là người có vóc dáng thanh tú, nhẹ nhàng, khi nàng đi, bước uyển chuyển của nàng làm nhẹ rung tà áo, và nàng có đôi môi hồng rạng rỡ. Khi nàng cười, nụ cười ấy thắm màu hoa đào tươi tắn.
Nhưng, hôm nay, chàng trai trẻ và nàng phải cách xa.
Cách xa vì đâu?

Dù đôi lứa, đã trải qua biết bao mùa thu. Dù đôi lứa, đã phải trải qua không biết bao lần mùa đóa hoa phai màu.
Rung lên làm chi vậy, cành hoa lá, khi mà tà dương, khi mà lại một buổi chiều nữa, khi mà lại một buổi hoàng hôn nữa, đã khuất tận non xa!

II.4. NGƯỜI ĐI VỀ ĐÂU NGÀN LỐI

Màu chiều thu reo lá úa, buồn se sắt nhớ thu xưa
Tôi biết em chiều gió mưa
Người đi về đâu ngàn lối, màu hoa chiều thu úa phai.
Xót xa cho lòng tê tái

Màu chiều nay là màu của mùa thu. Và mùa thu ấy đang cất tiếng reo, từ những hàng lá úa, lả tả rụng rơi.
Mới nói, với tôi, mỗi nhạc sĩ chính là một nhà thơ. Phạm Duy là một nhà thơ. Trịnh Công Sơn là một nhà thơ. Và cũng thế, Phạm Mạnh Cương chính là một nhà thơ.

Tôi vẫn thường nửa đùa nửa thật, nếu các nhạc sĩ mà lấn sang lãnh vực làm thơ, thì nhiều thứ hạng đầu bên thơ xưa nay, chắc sẽ phải lùi xuống lắm, chớ khó lòng mà tung hoành như trước nay, vườn không nhà trống.
Nỗi buồn của người xa xứ bây giờ, đang là nỗi buồn se sắt. Se sắt, khô kiệt, trong lạnh lùng, tái tê, héo hắt.
Se sắt nhớ thu xưa.
Mùa thu ấy, tôi tình cờ biết em trong một chiều gió mưa lạnh giá. Mùa thu nay, em đã về đâu rồi, giữa muôn trùng xa thẳm, ngàn lối, ngàn phương, vời vợi?
Hoa chiều thu nay, màu úa quá, sắc phai phôi quá. Hoa úa như cuộc tình ta. Hoa phai như thời gian biền biệt.
Úa và phai ấy, càng làm lòng thêm xót xa, càng làm lòng thêm tê tái!

II.5. NGHE TIẾNG MƯA SẦU CHỨA CHAN

Ngập ngừng sương rơi non xa, chiều thu giăng lối cô đơn
Nghe tiếng mưa sầu chứa chan
Mà bóng chiều phai vì đâu, mờ xóa tình quen biết nhau
Nhắc chi cho lòng đớn đau.

Nơi núi non xa mờ kia, sương đã đang ngập ngừng giăng lối. Sương giăng mù cả rồi. Sương giăng kín hết rồi. Không còn thấy đâu đường, đâu lối nữa.
Viết đến đây, trong đầu tôi lại hiện lên câu ca:

Nơi phía Nam, giữa núi mờ / Ai bế con, mãi đứng chờ

                                  (Hòn Vọng Phu 3 - Lê Thương).

Cứ hễ xuất hiện hình ảnh núi non trong thơ ca, trong lời nhạc, là dường như, tác giả sẽ luôn cho gắn với sự đợi chờ, trông ngóng, thì phải.
Đợi chờ và trông ngóng trong cô đơn.
Nếu trong Hòn Vọng Phu 3 có nhắc tới:
Lòng son lụn chí trước cơn mưa về / Đã xuôi tan tành đời đá, nên mưa gió đổ quạnh hiu xuống, ai mới về;

Thì trong Thu Ca của Phạm Mạnh Cương, ở khổ nhạc thứ năm này, khi nói đến sự đợi chờ, trông ngóng, ông cũng nhắc tới cơn mưa: Nghe tiếng mưa sầu chứa chan.
Sầu mà đến mức chứa chan, nghĩa là sầu đã nhiều lắm rồi, đã đầy lắm rồi, sầu chỉ chực chờ tràn ra, trào ra mà thôi!

III. CHIỀU VỀ GIEO THƯƠNG VỚI NHỚ

Nhạc sĩ Phạm Mạnh Cương cho biết: Hồi còn đi học, tôi đã thích, đã mê nhạc lắm, tôi mê nhạc của Đoàn Chuẩn - Từ Linh, như những bài Tà Áo Xanh, Dang Dở, Gửi Gió Cho Mây Ngàn Bay. Tôi mê đến mức, khi sáng tác, tôi phải làm sao cho nhạc của tôi, cũng có cái air như thế.
Nhạc sĩ Phạm Mạnh Cương cũng nhấn mạnh: Không phải bản tình ca nào ông viết, cũng đều đến từ một mối tình có thật, và đó cũng chẳng phải là lý do ông viết nhạc. Điều này khác với một số nhạc sĩ chuyên viết tình ca khác.
Nhạc sĩ Phạm Mạnh Cương tâm tình: Tôi quan niệm, lời ca phải làm sao cho người ta cảm, chớ đừng viết một cách cao xa quá. Hình ảnh trong âm nhạc phải cụ thể, nhưng không phải cụ thể một cách tầm thường, mà là những cụ thể thi vị.

Trên truyền thanh và truyền hình, từ thập niên sáu mươi cho đến năm 1975, tại miền Nam, có chương trình ca nhạc mang tên Phạm Mạnh Cương, được thực hiện bởi chính ông và các cộng sự. Đây là một trong những chương trình ca nhạc được xem là có giá trị vào thời điểm ấy. 

IV. MÀ BÓNG CHIỀU PHAI VÌ ĐÂU

Tình chúng ta, hôm nay, đang bị mờ xóa dần. Như mùa thu làm mờ xóa lá hoa. Như sương giăng làm mờ xóa đường đi. Như cách biệt làm mờ xóa em, đóa môi đào thắm.
Tình chúng ta, hôm nay, đang bị mờ xóa dần. Như sầu làm mờ xóa ngày trôi. Như thương nhớ làm mờ xóa những mùa thu, những bóng chim bay, những chiều mây tím.

Xa em rồi, tôi mới hiểu ra nhiều điều. Tôi hiểu, cứ hễ ngày đi, là buổi chiều sẽ mang sầu tới. Tôi hiểu, cứ mỗi khi hoàng hôn xuống, là chiều lại gieo thương, gieo nhớ cho tôi.
Chỉ là, cho đến tận giờ đây, tôi vẫn không sao hiểu được, tôi vẫn không sao tự giải đáp được cho mình, đó là:
      MÀ BÓNG CHIỀU PHAI VÌ ĐÂU?

                                                                     Sài Gòn 24.09.2025

                                                                        Phạm Hiền Mây